Đổi mới sáng tạo trong kỷ nguyên số là xây dựng phương thức sản xuất số và tăng trưởng 2 con số

Trong bối cảnh khoa học và công nghệ phát triển như vũ bão hiện nay, có những thành tựu tưởng như tiên tiến xuất hiện năm nay thì năm sau đã trở thành lạc hậu. Đó cũng chính là sức mạnh của đổi mới sáng tạo, đặc biệt trong kỷ nguyên số này khi chuyển đổi số được xác định với những nhiệm vụ quan trọng.

Điển hình nhất là các công cụ trí tuệ nhân tạo (AI Tools): ChatGPT (Open AI công bố tháng 11/2022) vừa gây bão với cả thế giới về khả năng xử lý thông tin, tạo nội dung và mã hóa thì ngay sau đó, Gemini của Google (ra mắt tháng 3/2023), Capilot của Microsot (trình làng tháng 9/2023), DeepSeek của Trung Quốc (xuất hiện tháng 12/2024) và gần đây nhất là Grok 3 của X-AI (tháng 2.2025) liên tục được giới thiệu với những tính năng ngày càng hấp dẫn. Chúng đủ sức thuyết phục mọi người là sẽ tác động làm thay đổi hoàn toàn những gì đang làm trong mọi lĩnh vực: học tập, nghiên cứu, quản lý, làm báo, kinh doanh, quân sự…) và nếu tính theo chiều phát triển thì không phải chỉ có một vài sản phẩm AI mà là hàng trăm, hàng ngàn sản phẩm như vậy, cái sau hoàn thiện hơn cái trước. Những người lạc quan nhất phỏng đoán không lâu nữa chúng có khả năng “nói chuyện” được với nhau, chia sẻ năng lực với nhau tạo thành hệ sinh thái AI có những khả năng kỳ diệu phục vụ con người!

Tất cả các sản phẩm thông minh đó và các giải pháp khoa học công nghệ tiên tiến khác đều do bộ óc của con người sáng tạo ra. Vì thế, trong mọi thời đại, đổi mới sáng tạo (ĐMST) luôn được đề cao như mục tiêu chiến lược của mỗi quốc gia. Tuy nhiên, ĐMST trong mỗi thời kỳ mỗi khác. Trong giai đoạn phát triển hiện nay, đặc biệt là giai đoạn 2025 – 2030, ĐMST cần được tiếp cận và thực hiện theo cách khác giai đoạn trước vì đây là giai đoạn hình thành phương thức sản xuất số trên toàn thế giới. 

Phương thức sản xuất số là phương thức sản xuất mới, tiên tiến được hình thành từ việc ứng dụng công nghệ số làm thay đổi cả lực lượng sản xuất lẫn quan hệ sản xuất. Sự thay đổi đó đi vào chiều sâu, tạo ra năng suất lao động cao và năng lực sản xuất vượt trội nhờ khả năng tích hợp các công nghệ tiên tiến của thời đại (như công nghệ xanh hóa, tuần hoàn hóa,…) trên nền tảng số. Trong cuộc đua giành giật vị trí trong cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4 này, quốc gia nào xây dựng phương thức sản xuất số trước (hay đạt cấp độ cao hơn) sẽ chiếm được lợi thế.

Nhiệm vụ đổi mới sáng tạo ngày nay

Cụm từ “Đổi mới sáng tạo” đã được đề cập đến từ lâu ở nước ta (từ thập niên 1960). Tuy nhiên, trong thực tế, trong nhiều chục năm, ĐMST luôn cho thấy một hình ảnh chung chung, không rõ điểm nhấn. Ngày nay, trong giai đoạn 2025 – 2030 chúng ta cần nói rõ ĐMST cụ thể là đổi mới cái gì và sáng tạo cái gì? Nếu không, sẽ rơi vào vết xe cũ.

Trong giai đoạn 2025 – 2030 chúng ta có 2 nhiệm vụ tối quan trọng là “Xây dựng phương thức sản xuất số” và “Tăng trưởng với 2 con số”. Như thế, ĐMST trong giai đoạn này cần tập trung vào ĐMST để “Xây dựng phương thức sản xuất số” và “Tăng trưởng với 2 con số” như thế nào?

“Xây dựng phương thức sản xuất số” và “Tăng trưởng với 2 con số” là 2 khái niệm mới, để nhận biết, đòi hỏi phải đổi mới từ mức độ khái niệm (conceptual), cụ thể là đổi mới tư duy. Nếu tư duy theo cách cũ thì không thể thực hiện thành công 2 nhiệm vụ quan trọng mang tầm chiến lược quốc gia này. Có một điều thú vị là hai khái niệm này gắn kết với nhau một cách tự nhiên, trong đó, xây dựng phương thức sản xuất số đóng vai trò quyết định: Xây dựng phương thức sản xuất số thành công thì chắc chắn đảm bảo tăng trưởng với 2 con số (có khi, trong lĩnh vực cụ thể nào đó, còn cao hơn). Vì thế, ĐMST cần tập trung vào đổi mới và sáng tạo trong quá trình xây dựng phương thức sản xuất số ở Việt Nam trước.

Phương thức sản xuất số là phương thức sản xuất dựa trên các quy trình tự động – thông minh được hình thành trong quá trình CĐS. Vì thế, ĐMST trước tiên cần đổi mới nhận thức về CĐS và sáng tạo các phương pháp và công cụ để CĐS.

• ĐMST trong chuyển đổi số

Trong thực tế hiện nay, ai cũng thấy CĐS là cần thiết nhưng CĐS như thế nào, nhằm mục đích cụ thể gì thì đa số các tổ chức và doanh nghiệp lại lúng túng. Lúng túng trước tiên là từ nhận thức. Đại đa số đơn vị triển khai CĐS dựa trên nhận thức “Chuyển đổi số là việc sử dụng công nghệ số để thay đổi mô hình kinh doanh nhằm tạo ra những cơ hội, doanh thu và giá trị mới” (theo Gartner), nhưng thay đổi mô hình kinh doanh như thế nào lại không rõ ràng. Vì thế, đa số mọi người không thật sự phân biệt rõ giữa tin học hóa (ứng dụng CNTT để hoàn thiện cái cũ) với chuyển đổi số (ứng dụng công nghệ số để tạo ra cái mới).

Chỉ đến khi Tổng bí thư Tô Lâm đúc kết “Chuyển đổi số không đơn thuần là việc ứng dụng công nghệ số vào các hoạt động kinh tế – xã hội, mà còn là quá trình xác lập một phương thức sản xuất mới tiên tiến, hiện đại – “phương thức sản xuất số” trong bài “Số hóa toàn diện hoạt động quản lý nhà nước” (2/9/2024, báo điện tử Vnexpress) thì nhận thức về CĐS ở nước ta mới thật sự sâu sắc và rõ ràng: phải xây dựng được phương thức sản xuất số trong từng tổ chức, doanh nghiệp (nếu ứng dụng công nghệ số để thay đổi mô hình kinh doanh mà không thay đổi phương thức sản xuất thì không phải là CĐS). Đó là nền tảng cơ bản để Việt Nam vươn mình trong kỷ nguyên mới. Một khi đã nhận thức được CĐS ở Việt Nam là nhằm xây dựng phương thức sản xuất số thì mọi việc trở nên dễ hiểu: Cần ứng dụng công nghệ số nhằm thay đổi cả lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất với ưu tiên thay đổi công cụ sản xuất (bổ sung vào hay thay thế công cụ sản xuất hiện thời bằng công cụ sản xuất số). Đó chính là việc thiết kế và vận hành quy trình sản xuất số hướng tới tối ưu toàn cục.

Ở nước ta, sáng tạo trong CĐS ở mức thấp là tìm kiếm và áp dụng các giải pháp công nghệ (nước ngoài) phù hợp để thiết kế và vận hành quy trình sản xuất số, từ đó xác định các điều kiện cần và đủ để thúc đẩy hình thành phương thức sản xuất số. Ở mức cao là sáng tạo phương pháp và công cụ CĐS mà thế giới chưa có hoặc ta có thể tự làm ở mức tương đương. Đây là hướng đột phá giúp đất nước vươn mình nhanh nhất (không có con đường nào nhanh hơn là sáng tạo công nghệ lõi). Theo tư duy đó, sáng tạo ra hệ thống cho phép lập trình thích ứng thời gian thực bằng ngôn ngữ tự nhiên tiếng Việt dựa trên AI (AI driven adoptive realtime natural language programming) trên cloud để điều khiển các bộ điều khiển nhúng (embedded controlers) trong thế giới thực là hướng đi xuất sắc và đầy triển vọng.

• ĐMST để tăng trưởng 2 con số

Tăng trưởng với 2 con số đòi hỏi phải thay đổi cách làm kinh tế hiện nay. Nếu chỉ thực hiện các cải tiến trên cách làm cũ thì tăng trưởng kinh tế có thể thêm được 1 – 2 % nhưng tổng tăng trưởng sẽ không quá 10%. Ngày nay, xu hướng mà cả thế giới theo đuổi để nâng cao hiệu quả sản xuất và bảo vệ môi trường để phát triển bền vững là phát triển kinh tế xanh và kinh tế tuần hoàn.

Kinh tế xanh là nền kinh tế hạn chế tiến tới không sử dụng năng lượng hóa thạch mà chuyển sang sử dụng năng lượng tái tạo nhằm giảm thiểu phát thải khí nhà kính, là nền kinh tế thân thiện với môi trường, duy trì và bảo vệ môi trường tự nhiên bền vững. Giải pháp phát triển kinh tế xanh quan trọng nhất là ứng dụng các công nghệ xanh hóa, trong đó, công nghệ phát triển các dạng năng lượng tái tạo và công nghệ cân bằng hệ sinh thái tự nhiên là chủ lực.

Kinh tế tuần hoàn là nền kinh tế không bỏ đi thứ gì, đầu ra của quá trình này trở thành đầu vào của quá trình khác vừa tạo ra nhiều giá trị gia tăng vừa tiết kiệm tài nguyên. Giải pháp quan trọng nhất được áp dụng để phát triển kinh tế tuần hoàn là áp dụng các công nghệ tuần hoàn hóa, trong đó công nghệ Sinh học nằm ở vị trí trung tâm với công nghệ Vi sinh là mũi đột phá.

Như thế, đổi mới trong phát triển kinh tế xanh là thay đổi cách nghĩ, cách làm trong phát triển kinh tế vô cơ sang hữu cơ, sáng tạo trong phát triển kinh tế xanh là sáng tạo các giải pháp phát triển các dạng năng lượng tái tạo có tiềm năng rất phong phú ở nước ta và sáng tạo các giải pháp tái cân bằng hệ sinh thái tự nhiên trong bối cảnh nước ta chịu ảnh hưởng trực tiếp từ biến đổi khí hậu. Đổi mới trong phát triển kinh tế tuần hoàn là thiết kế lại quy trình sản xuất theo các chu kỳ tuần hoàn tài nguyên, sáng tạo trong phát triển kinh tế tuần hoàn là sáng tạo các giải pháp công nghệ mang thương hiệu Việt Nam nhằm nâng cao hiệu quả của quá trình tuần hoàn hóa, đặc biệt là với công nghệ vi sinh đa chủng vốn rất phong phú và giàu tiềm năng ở nước ta.

Phát triển kinh tế xanh đảm bảo cho phát triển bền vững, phát triển kinh tế tuần hoàn đảm bảo tiết kiệm tài nguyên và tạo thêm giá trị gia tăng. Tuy nhiên, nếu phát triển hai dạng thức kinh tế này mà không thay đổi phương thức sản xuất (nói nôm na làm cái mới theo cách cũ) thì cũng không tăng trưởng được với 2 con số! Muốn tăng trưởng với 2 con số và tăng trưởng bền vững thì chỉ có một cách duy nhất là thay đổi phương thức sản xuất từ phương thức sản xuất thủ công – bán tự động hiện nay sang phương thức sản xuất số vì chỉ trong phương thức sản xuất số, nơi có những quy trình sản xuất tự động, thay thế con người, năng suất lao động mới tăng vượt trội – yếu tố quyết định tốc độ tăng trưởng.

Vì thế, đổi mới sáng tạo để tăng trưởng với 2 con số là đổi mới tư duy, nhìn nhận và tiếp ận cách làm mới, sáng tạo các giải pháp xanh hóa, tuần hoàn hóa tích hợp trên nền tảng số để thiết kế và triển khai các quy trình sản xuất số, tiến tới hình thành phương thức sản xuất số. Nói cách khác, đó là đổi mới sáng tạo để phát triển nền kinh tế “3 trong 1” (kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn và kinh tế số) ở nước ta.

Mô hình kinh tế “3 trong 1”

Tóm lại, ĐMST trong giai đoạn này là đổi mới tư duy sản xuất từ phương thức thủ công bán tự động sang thông minh hóa, là sáng tạo các giải pháp xanh hóa, tuần hoàn hóa, số hóa mang thương hiệu Việt Nam (made by Vietnam).

Thay lời kết

Để ĐMST và CĐS thành công, thực tế cho thấy, cần có những đảm bảo như sau:

• Cần sự đồng bộ của cả hệ thống

Trước tiên là sự đồng bộ về pháp lý. ĐMST và CĐS có vai trò cao nhất là kiến tạo cái mới, cái chưa có, cái hơn hẳn. Vì thế, càng nhanh càng tốt, chúng cần được đảm bảo về hành lang pháp lý để khuyến khích sáng tạo, đổi mới và vượt lên, trước tiên là đối với các chuyên gia ngành (domain experts) vì họ là lực lượng sáng tạo chủ lực của xã hội.

Thứ hai là sự đồng bộ về giải pháp khoa học, công nghệ. Đó là chìa khóa xây dựng phương thức sản xuất tiên tiến ở nước ta. Tự doanh nghiệp không thể sáng tạo ra đầy đủ các giải pháp công nghệ cho mình mà phải dựa vào xã hội được điều tiết bởi nhà nước. Các doanh nghiệp cần có “hệ sinh thái công nghệ chung” để lựa chọn cho các bước đi cho mình.

• Cần tận dụng sức mạnh của AI

Để củng cố lập luận cho đổi mới và sáng tạo, chúng ta rất nên tận dụng sức mạnh của các công cụ AI như ChatGPT, Gemini, Capilot, DeepSeek, Grok,… vì chúng không chỉ là những “bách khoa thư” phong phú mà còn là các công cụ trợ giúp tuyệt vời bao gồm cả những gợi ý để hoàn thiện hay mở rộng đề tài mà chúng ta trao đổi với chúng. Điều này thật đáng để trải nghiệm. 

• Cần sự dũng cảm và quyết tâm của từng cá nhân, trước tiên là người đứng đầu

Từ kinh nghiệm thực tế, chúng tôi nhận thấy trên con đường CĐS, khó khăn lớn nhất không phải là công nghệ mà là con người. Mỗi người, trước tiên là người đứng đầu, cần có đủ dũng khí từ bỏ thói quen cũ, tập quán cũ để đón nhận cái mới và hình thành thói quen mới. Vượt qua được thì mọi việc trở nên thuận tiện

Thực tế cho thấy các chủ trương, chính sách của Đảng và nhà nước đã chỉ rõ, các giải pháp công nghệ đã hội đủ, các lực lượng tham gia cũng đã sẵn sàng. Vì thế, có thể tin tưởng rằng nhất định chúng ta sẽ xây dựng thành công phương thức sản xuất số và vững vàng tăng trưởng với hai con số trong giai đoạn phát triển quan trọng này.