“Tạo trend”, “đu trend” là chuyện muôn thuở

Đừng tưởng đời nay mới có, vì đây là chuyện có từ đời xưa, dù lúc ấy có thể chưa gọi tên như vậy. Những ví dụ cho điều này là nhiều vô số kể.

1.

Một trong những người “tạo trend” sớm là Herostratus, kẻ đốt đền thờ Artemis, một trong bảy kỳ quan thời cổ đại. Đêm 20/7/356 TCN, khi đền Artemis bốc cháy, gần đó có một đứa bé ra đời, mà sau này là một trong những “bậc thầy tạo trend” của nhân loại, đó là Alexander đại đế. Vài giả thuyết cho rằng Herostratus chính là một nghệ sĩ điêu khắc – kiến trúc tài ba, nhưng do bị phân biệt giai cấp mà không được nhận vào đội tu bổ đền Artemis, bèn đốt cho bỏ ghét và cũng để lưu danh thiên cổ.

Nhưng thời nào cũng có những người “diệt trend” và “duyệt trend”, do biết ý đồ muốn lưu danh của Herostratus, quan tòa ở Ephesus đã vô danh hóa khi tuyên án tử hình. Thế nhưng nhà sử học Theopompus muốn ghi chép lại sự kiện này, nên ý đồ “tạo trend” của Herostratus đã thành hiện thực. Về sau này, đã có không biết bao nhiêu kẻ “đu trend” Herostratus làm chuyện xàm bậy, bất nhân, bất lương, ví dụ như kẻ bắn John Lennon, các vụ đánh bom, xả súng. Thậm chí trong ngôn ngữ và sáng tạo, đã có rất nhiều trường hợp “đu trend”. Trong tiếng Anh, cụm từ “herostratic fame” là để chỉ danh/tai tiếng của một người hùng; trong tiếng Đức, từ “herostrat” là để chỉ người chạy theo danh vọng.

Mùa xuân năm 1917, Marcel Duchamp đã nộp cái bồn tiểu Fountain (Đài phun nước) cho một triển lãm độc lập tại New York. Với quan điểm tương đối cởi mở như hiện nay, “tác phẩm” dạng này có lẽ vẫn khó được chấp nhận, huống gì thời Thế chiến 1, nơi nước Mỹ còn khá nhiều bảo thủ, định kiến. Nhưng người “tạo trend” Duchamp không mấy quan tâm, vì từ năm 1912, ông đã dùng ý niệm “readymades” (tạm hiểu: đồ sẵn có) trong sáng tạo. Ông lập luận: “Một vật thể bình thường [có thể] được nâng phẩm giá lên thành một tác phẩm nghệ thuật chỉ bằng sự lựa chọn đơn thuần của một nghệ sĩ”. Từ bức tranh đầy tranh cãi Nude Descending a Staircase No 2 (1912) cho đến vẽ thêm râu cho Mona Lisa, rồi đặt tên L.H.O.O.Q. (1919), cũng như vô số tác phẩm trong phần đời còn lại, đã cho thấy Marcel Duchamp luôn không ngừng “tạo trend”, để về sau này vô số người “đu trend” theo ông.

Marcel Duchamp là người tiên phong của trường phái dada (dadaism), nơi mạnh mẽ truy vấn xem rốt cuộc sáng tạo là gì, nghệ thuật là gì. Ban đầu phái này bị chửi bớt thậm tệ, đa số xem họ như bọn làm màu, dị hợm, gây hấn, nói như ngôn ngữ ngày nay là muốn “tạo trend”, “câu view”. Nhưng vì ý niệm và hành động của họ quá mạnh mẽ, xác tín, nên dấu ấn của dada đã được mỹ thuật, âm nhạc, thơ ca, phim ảnh, chính trị, sân khấu, truyền hình, chống chiến tranh, thiết kế, đồ họa… “đu trend” để làm mới, làm khác cho đến ngày nay.

2.

Mà đâu phải vụ tạo “tạo trend”, “đu trend” nào cũng dở. Lã Bất Vi từng “tạo trend” bằng cách đem bộ Lã thị Xuân Thu trưng bày ở cửa thành Hàm Dương, với lời rao rằng nếu ai thêm bớt được một chữ sẽ thưởng cho nghìn nén vàng. Vì chuyện này mà về sau xuất hiện thành ngữ Nhất tự thiên kim (Một chữ nghìn vàng), còn dùng đến tận ngày nay. Hành động “tạo trend” của Lã Bất Vi có thể vì muốn thăm dò uy tín của bản thân với người nước Tần; muốn tạo thanh thế với Tần vương. Về sau, nhiều người cũng “đu trend” theo Lã Bất Vi để làm các việc tương tự ở nhiều lĩnh vực khác nhau, kiểu như việc treo thưởng một tỷ đồng cho ai tìm ra chai nước tương có hàm lượng 3-MCPD vượt mức cho phép.

Cải lương, phở, Thơ Mới và áo dài tân thời ở Việt Nam cũng là những ví dụ sinh động về “tạo trend”, “đu trend” lành mạnh. Nhất Linh “đặt hàng” cho Lemur Cát Tường vẽ chiếc áo dài tân thời, với hai yêu cầu chính là làm sao chủ nhân phải tự mặc được, cũng như sinh hoạt cá nhân, vệ sinh dễ dàng. Sau đó thì bằng công cụ là những tờ báo như Phong hóa, Ngày nay… đã quảng bá liên tục, mời những KOL (Key opinion leader-Người dẫn dắt xu hướng chính) thời bấy giờ mặc áo dài để tạo sức thuyết phục. Trước đó một hai thập niên, cải lương cũng làm y như vậy, “tạo trend” đồng bộ và rầm rộ. Năm 1920, gánh hát Tân Thịnh giương câu liễn: “Cải cách hát ca theo tiến bộ/ Lương truyền tuồng tích sánh văn minh”. Câu này sau đó trở thành khẩu hiệu, thậm chí là khẩu quyết của cải lương, nhờ khả năng “tạo trend” bằng các vở rung động lòng người, bằng các cuộc “đu trend” bền bỉ. Sự bền bỉ “tạo trend” và “giữ trend”, rồi bùng phát “đu trend” càng thấy rõ ở phong trào Thơ Mới.

3.

Trong văn chương, Ezra Pound nói rằng có 6 loại tác giả căn bản: 1) các nhà phát minh; 2) các bậc thầy; 3) các tác giả cùng thời; 4) các văn nhân loại khá; 5) các tác giả bán chạy/ngôn tình; 6) các nhà tạo mốt. Trong 6 loại này, loại thứ 6 (chữ của Ezra Pound là “the starters of crazes”: Khởi tạo những trào lưu/những cơn sốt) hẳn nhiên là người “tạo trend” rõ nét nhất. Loại số 1 cũng vậy, dù không rõ nét bằng. Mà hình như đâu chỉ có văn chương, nhận định này đúng với nhiều bộ môn khác.

Cũng từ phân loại của Ezra Pound mà ta có thể hình dung ra chọn lựa của mỗi kiểu người làm sáng tạo. Những tác giả bán chạy thì không thực sự quan tâm tới phát minh, chỉ cần viết hoàn chỉnh, đèm đẹp, quyến rũ càng đông càng tốt. Những bậc thầy thì có thể lướt trên các xu hướng và các giá trị nhất thời, vì họ có thể tạo ra được các giá trị lâu dài. Loại thứ 3 (các tác giả cùng thời) chính là đội ngũ “đu trend” nổi bật và đông đảo, họ thường có xu hướng gần gũi, chạy theo các hào quang, nên cũng thường bị thay thế hoặc tàn lụi nhanh chóng.

Nền văn chương giữ được các “khuôn phép” và “đạo đức” là nhờ loại thứ 4 (các văn nhân loại khá), họ vốn không có phẩm chất gì nổi bật, chỉ may mắn sinh đúng lúc nền văn chương đang hoạt động tốt, đang có các bậc thầy. Họ giống như một số bạn “giang hồ” của Nguyễn Du, Cao Bá Quát vậy, ngày nay chỉ còn kể tên và các giai thoại, chứ tác phẩm chẳng còn gì đáng kể. Họ không biết “tạo trend”, mà cũng không biết “đu trend” hiệu quả, nên chỉ “thường thường bậc trung”, có thiên hướng mờ nhạt.