Trí tuệ nhân tạo: Nhìn lại quá khứ, dự báo tương lai

Qua bài viết này, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá lịch sử đầy biến động của trí tuệ nhân tạo (AI), từ những giấc mơ vĩ đại, những giai thoại chưa kể, đến những con người đã định hình nên lĩnh vực này. Đồng thời, chúng ta cũng sẽ nhìn về tương lai – nơi AI có thể không chỉ là công cụ mà còn đồng hành cùng nhân loại trong hành trình khám phá vũ trụ tri thức vô tận.

Trong một buổi chiều cuối thu năm 1950, Alan Turing ngồi bên cửa sổ, lặng lẽ quan sát những đám mây đang trôi chầm chậm. Trên tay ông là một cuốn sổ ghi đầy những công thức và dòng chữ nguệch ngoạc: “Máy móc có thể suy nghĩ không?”. Câu hỏi ấy, đơn giản nhưng sâu sắc, đã trở thành tiền đề cho một kỷ nguyên mới – kỷ nguyên của AI. Turing, nhà toán học thiên tài người Anh, không chỉ đặt nền móng cho lĩnh vực này mà còn đưa ra bài kiểm tra Turing, một cách để xác định xem liệu một cỗ máy có thể “thông minh” như con người hay không (Turing 1950).

Từ đó đến nay, trí tuệ nhân tạo đã tiến hóa vượt bậc, từ những chương trình đầu tiên chỉ biết chơi cờ, cho đến những hệ thống phức tạp có thể phân tích hình ảnh, giọng nói, và thậm chí sáng tạo nghệ thuật. Nhưng hành trình này không chỉ là câu chuyện của những thành công. Đó còn là câu chuyện về những giấc mơ lớn lao, những thất bại cay đắng, và cả những cuộc tranh luận đầy nhiệt huyết giữa các nhà khoa học và kỹ sư.

Lịch sử AI không đơn thuần là một chuỗi các sự kiện khoa học; đó còn là câu chuyện của nhân loại trong việc đối mặt với câu hỏi cốt lõi: “Liệu chúng ta có thể tạo ra một thứ thông minh hơn chính mình?“. Từ niềm tin mãnh liệt của John McCarthy tại hội nghị Dartmouth năm 1956, khi ông tuyên bố AI sẽ sớm vượt qua mọi giới hạn của con người, đến những mùa đông AI đầy thất vọng khi nguồn tài trợ cạn kiệt và công nghệ không đáp ứng, AI đã liên tục thử thách sự kiên nhẫn và trí tưởng tượng của nhân loại. Hành trình từ một ý tưởng táo bạo đến thực tế hôm nay đầy những khúc quanh bất ngờ và câu chuyện thú vị. Chúng ta không chỉ học được cách xây dựng những cỗ máy “suy nghĩ” mà còn nhận ra những giới hạn và trách nhiệm to lớn khi làm điều đó.

Ngày nay, AI đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta. Bạn có thể đang đọc bài viết này nhờ vào một thuật toán AI đề xuất, hoặc trò chuyện với trợ lý ảo trên điện thoại. Tác giả bài viết này cũng sử dụng các công cụ AI như ChatGPT, Gemini, Perplexity để lên đề cương bài viết, tìm tài liệu, kiểm tra tính xác thực của các giai thoại và kiểm tra lỗi chính tả, dùng Flux, Recraft để minh họa các ý tưởng.

Hành trình khởi đầu: Những kỳ vọng và thất vọng

Khởi nguồn và khái niệm ban đầu – Vào những năm 1940, khi thế giới còn đang quay cuồng trong bóng tối của Thế chiến thứ hai, một nhóm các nhà toán học và khoa học máy tính tiên phong đã bắt đầu tưởng tượng về những cỗ máy có khả năng suy nghĩ. Alan Turing, một thiên tài xuất sắc trong lĩnh vực toán học và mật mã học, đã đặt nền tảng cho ý tưởng này. Trong bài luận “Computing Machinery and Intelligence” (1950), Turing không chỉ giới thiệu khái niệm về bài kiểm tra Turing, mà còn đặt câu hỏi mang tính triết học: “Máy móc có thể suy nghĩ không?”.

Turing đã tưởng tượng ra một tương lai nơi máy móc có thể bắt chước trí thông minh của con người. Ông không chỉ mơ về một hệ thống logic toán học mà còn về một thế giới nơi AI có thể là một phần của đời sống thường ngày. Đó là thời điểm mà khoa học và viễn tưởng bắt đầu hòa quyện với nhau.

Giai đoạn lạc quan và những kỳ vọng lớn lao (1950s-1960s) – Năm 1956, tại một hội nghị nhỏ ở Dartmouth College, khái niệm “Artificial Intelligence” chính thức ra đời. John McCarthy, Marvin Minsky, Nathaniel Rochester và Claude Shannon đã cùng nhau đưa ra một tầm nhìn táo bạo rằng: máy móc không chỉ thực hiện các phép tính mà còn có thể học hỏi và giải quyết các vấn đề như con người. Hội nghị Dartmouth là khởi đầu của một làn sóng lạc quan trong nghiên cứu AI. Người ta kỳ vọng rằng chỉ trong vài thập kỷ, AI sẽ giải quyết được hầu hết các vấn đề phức tạp của nhân loại.

Một giai thoại nổi tiếng trong thời kỳ này liên quan đến Herbert Simon và Allen Newell, hai nhà khoa học đã phát triển chương trình Logic Theorist, được coi là một trong những chương trình AI đầu tiên. Logic Theorist có khả năng chứng minh các định lý toán học, còn Simon tự tin tuyên bố rằng: “Máy móc sẽ có thể làm bất cứ điều gì mà con người có thể làm“. Những năm 1960 chứng kiến hàng loạt dự án đầy tham vọng, từ dịch thuật tự động đến phát triển robot thông minh. Nhưng hiện thực sớm cho thấy các giới hạn kỹ thuật nghiêm trọng, khiến nhiều dự án thất bại thảm hại.

Những thất vọng và Mùa đông AI đầu tiên – Đầu những năm 1970, giấc mơ AI bắt đầu sụp đổ khi những kỳ vọng lớn lao không thành hiện thực. Một trong những câu chuyện điển hình là dự án dịch thuật tự động của chính phủ Mỹ. Người ta kỳ vọng rằng AI có thể nhanh chóng dịch chính xác các tài liệu từ tiếng Nga sang tiếng Anh, nhưng kết quả lại đáng thất vọng đến mức Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ quyết định ngừng tài trợ cho AI, dẫn đến Mùa đông AI đầu tiên.

Một giai thoại nổi bật khác liên quan đến Marvin Minsky. Khi nhận thấy máy móc gặp khó khăn trong các bài toán thực tế, Minsky đã mỉa mai rằng: “AI đang cố gắng làm những điều ngu ngốc nhất mà một con người cũng không thèm làm“.

Sự phục hồi và Mùa đông AI thứ hai – Vào thập niên 1980, AI phục hồi mạnh mẽ nhờ sự ra đời của các hệ chuyên gia. Những hệ thống như XCON, được phát triển bởi Digital Equipment Corporation đã chứng minh rằng AI có thể mang lại giá trị thực tế, giúp các công ty tiết kiệm hàng triệu USD. Nhưng sự lạc quan này không kéo dài. Đến cuối những năm 1980, các hệ chuyên gia tỏ ra không đủ linh hoạt và tốn kém, dẫn đến Mùa đông AI thứ hai.

Một bài học đáng nhớ trong giai đoạn này là từ Nhật Bản. Chương trình máy tính thế hệ thứ năm (Fifth Generation Computer Systems) của nước này nhận được nguồn đầu tư khổng lồ, nhưng kết quả cuối cùng chỉ là những công nghệ không đáp ứng kỳ vọng, khiến chính phủ Nhật phải từ bỏ dự án.

AI hôm nay: Định hình thế giới quanh ta

Sự trỗi dậy của học máy và học sâu – Đầu thế kỷ 21, AI chứng kiến sự tái sinh mạnh mẽ, một phần nhờ sự kết hợp giữa sức mạnh tính toán gia tăng, dữ liệu khổng lồ (Big Data), và các thuật toán học sâu (Deep Learning). Geoffrey Hinton, Yoshua Bengio và Yann LeCun, ba nhà khoa học thường được gọi là cha đẻ của học sâu đã đóng vai trò quan trọng trong cuộc cách mạng này. Năm 2012, một bước ngoặt lớn xảy ra khi nhóm của Hinton giành chiến thắng tại cuộc thi nhận diện hình ảnh ImageNet với một mạng nơ-ron sâu có khả năng vượt trội so với các phương pháp truyền thống.

Hành trình khám phá AI và viễn cảnh tri thức nhân loại

Một giai thoại đáng nhớ kể rằng, khi lần đầu tiên hệ thống học sâu của họ đánh bại các thuật toán khác, các nhà nghiên cứu đã thức trắng đêm ăn mừng. “Chúng tôi không chỉ thay đổi cuộc chơi, chúng tôi đã tái định nghĩa AI” – LeCun chia sẻ sau đó. Học sâu nhanh chóng trở thành công nghệ cốt lõi cho nhiều ứng dụng AI hiện đại, từ nhận dạng giọng nói trong các trợ lý ảo như Siri và Alexa đến các hệ thống phát hiện gian lận tài chính. Thành công này không chỉ đến từ công nghệ, mà còn nhờ vào sự phối hợp giữa các lĩnh vực toán học, thống kê và kỹ thuật.

Ứng dụng thực tiễn của AI – Ngày nay, AI đã thâm nhập sâu vào mọi khía cạnh của cuộc sống, mang lại những thay đổi vượt bậc trong cách chúng ta làm việc, học tập và giải trí. Trong lĩnh vực giao tiếp và hỗ trợ cá nhân, các trợ lý ảo như Siri của Apple, Alexa của Amazon, và Google Assistant đã trở thành những người bạn đồng hành quen thuộc. Không chỉ dừng lại ở việc trả lời câu hỏi, chúng còn có khả năng dự đoán nhu cầu của người dùng, chẳng hạn như Alexa có thể gợi ý đặt lại những sản phẩm đã mua trước đó, nhờ vào các thuật toán học máy tiên tiến.

AI cũng đang cách mạng hóa ngành giao thông vận tải, đặc biệt là với sự phát triển của xe tự lái. Tesla, dẫn đầu bởi Elon Musk, đã trở thành biểu tượng của sự đổi mới này. Tuy nhiên, con đường đến sự hoàn hảo không phải lúc nào cũng suôn sẻ. Một trong những sự cố nổi bật là vụ tai nạn liên quan đến xe Tesla vào năm 2018, làm dấy lên các cuộc tranh luận về trách nhiệm đạo đức và tính an toàn của công nghệ tự động.

Trong lĩnh vực y tế, AI đã chứng minh tiềm năng to lớn, từ hỗ trợ chẩn đoán qua hình ảnh đến dự đoán bệnh tật. Hệ thống DeepMind của Google chẳng hạn, đã được triển khai để phát hiện bệnh thận cấp tính trước khi các triệu chứng xuất hiện, tạo ra một cuộc cách mạng thầm lặng trong y học hiện đại.

Không chỉ vậy, AI còn đóng vai trò quan trọng trong lĩnh vực thương mại điện tử và giải trí, nổi bật là thuật toán đề xuất của Netflix, nơi 80% nội dung người dùng lựa chọn xem đến từ các gợi ý của AI. Đây là một minh chứng rõ nét cho cách công nghệ cá nhân hóa trải nghiệm của khách hàng, đồng thời định hình ngành công nghiệp giải trí toàn cầu.

Thách thức và vấn đề hiện tại – Mặc dù AI đã đạt được những thành tựu lớn lao, nó vẫn đối mặt với nhiều thách thức đáng kể cả về kỹ thuật lẫn đạo đức. Một trong những vấn đề quan trọng nhất là đạo đức và trách nhiệm xã hội. Fei-Fei Li, một trong những nhà khoa học hàng đầu về AI, từng nhấn mạnh rằng, AI không chỉ phản ánh các giá trị của người tạo ra nó, mà còn có thể khuếch đại chúng. Điều này đặc biệt đáng lo ngại khi các thuật toán AI thể hiện thiên vị trong dữ liệu đào tạo, dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng như hệ thống nhận diện khuôn mặt phân biệt đối xử với người da màu, gây ra tranh cãi trong xã hội.

Bên cạnh đó, vấn đề quyền riêng tư và bảo mật dữ liệu cũng trở thành tâm điểm của nhiều cuộc tranh luận. AI thu thập và xử lý lượng dữ liệu khổng lồ từ người dùng, làm dấy lên lo ngại về cách sử dụng và bảo vệ thông tin cá nhân. Điển hình là vụ bê bối Cambridge Analytica, nơi dữ liệu của hàng triệu người dùng Facebook bị khai thác để thao túng cuộc bầu cử, gây tổn hại nghiêm trọng đến lòng tin của công chúng.

Không chỉ vậy, AI còn đối mặt với vấn đề thiên vị trong cách ra quyết định. Hệ thống Compass, được sử dụng tại Mỹ để đánh giá nguy cơ tái phạm tội đã bị chỉ trích nặng nề vì có xu hướng phân biệt đối xử với người da màu, làm dấy lên câu hỏi về sự công bằng và minh bạch trong các hệ thống AI. Những thách thức này không chỉ đặt ra vấn đề về mặt công nghệ mà còn đòi hỏi các nhà phát triển và chính phủ phải hợp tác để xây dựng một nền tảng AI có trách nhiệm, minh bạch và phục vụ lợi ích chung của nhân loại. 

Nhìn về phía trước: AI và viễn cảnh nhân loại

Tầm nhìn và dự đoán – Một buổi sáng năm 2023, Sam Altman, CEO của OpenAI, phát biểu tại một hội thảo quốc tế: “AGI không chỉ là một công cụ mạnh mẽ. Nó là bước tiếp theo trong hành trình tiến hóa của trí tuệ nhân loại”. Câu nói ấy làm bừng lên những cuộc tranh luận sôi nổi về tương lai của AI tổng quát (Artificial General Intelligence – AGI). Liệu chúng ta có đang tiến gần đến việc tạo ra những cỗ máy không chỉ làm theo lệnh mà còn có khả năng tự học và đưa ra quyết định như con người?

Tương lai của AI có thể chia thành hai kịch bản chính: lạc quan và thận trọng. Trong kịch bản lạc quan, AGI sẽ giúp con người giải quyết những vấn đề lớn như biến đổi khí hậu, y tế toàn cầu, và khám phá vũ trụ. Nhưng trong kịch bản thận trọng, nhiều nhà khoa học như Nick Bostrom cảnh báo về nguy cơ mất kiểm soát nếu AGI vượt qua trí thông minh của con người.

Trong một buổi họp báo, ông Elon Musk đã ví rằng “AI giống như triệu hồi quỷ dữ”, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc kiểm soát công nghệ này. Những phát biểu này không chỉ tạo nên làn sóng lo ngại mà còn thúc đẩy các sáng kiến đạo đức AI trên toàn cầu, chẳng hạn như Hội nghị Asilomar về AI vào năm 2017.

Ảnh hưởng của AI đến xã hội và con người – Tương lai của AI không chỉ là câu chuyện về công nghệ mà còn đặt ra những bài toán xã hội phức tạp. Một trong những câu hỏi lớn nhất là AI sẽ định hình xã hội như thế nào? Theo báo cáo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới, AI có thể thay thế 85 triệu việc làm trên toàn cầu vào năm 2025, nhưng đồng thời tạo ra 97 triệu công việc mới (WEF 2020). Những nghề nghiệp truyền thống như tài xế, nhân viên ngân hàng hay nhân viên nhập liệu đứng trước nguy cơ biến mất, trong khi các lĩnh vực như phân tích dữ liệu và phát triển AI lại phát triển mạnh mẽ.

Một câu chuyện đáng chú ý là việc một số tòa soạn đã sử dụng AI để thay thế các nhà báo viết tin tức cơ bản, giúp giảm đáng kể chi phí vận hành. Tuy nhiên, điều này cũng làm dấy lên câu hỏi: Liệu sự phát triển này có khiến chúng ta đánh mất đi sự sáng tạo và tính độc đáo vốn có của con người trong các lĩnh vực như báo chí? Đây không chỉ là một vấn đề công nghệ mà còn là một thách thức về giá trị văn hóa và xã hội trong kỷ nguyên AI.

Định hướng phát triển AI có trách nhiệm – Tương lai của AI không thể thiếu sự giám sát và quản lý chặt chẽ. Hội nghị Asilomar AI năm 2017 đã đưa ra 23 nguyên tắc về đạo đức AI, nhấn mạnh rằng công nghệ này phải luôn phục vụ lợi ích của nhân loại và không gây tổn hại. Những nguyên tắc này phản ánh sự cần thiết của một tầm nhìn toàn cầu trong việc định hướng phát triển AI.

AI là một vấn đề toàn cầu, đòi hỏi sự hợp tác chặt chẽ giữa các quốc gia để thiết lập những tiêu chuẩn đạo đức và chính sách phù hợp. Có thể nhắc đến đó là sự hợp tác giữa Liên minh châu Âu và Trung Quốc trong việc phát triển các tiêu chuẩn đạo đức AI, minh chứng cho tầm quan trọng của sự phối hợp quốc tế nhằm đảm bảo rằng công nghệ này được phát triển một cách có trách nhiệm.

Ngoài ra, vai trò của con người trong vòng lặp quyết định vẫn là yếu tố không thể thay thế. Các hệ thống AI, dù thông minh đến đâu, vẫn cần sự can thiệp và phán đoán của con người trong những tình huống quan trọng. Như trong lĩnh vực y tế, các hệ thống AI hỗ trợ phẫu thuật không thể thay thế bác sĩ, nhưng chúng có thể cung cấp những dữ liệu chính xác và phân tích nhanh chóng để hỗ trợ quá trình ra quyết định. Đảm bảo sự kết hợp chặt chẽ giữa con người và AI sẽ là yếu tố then chốt để phát triển công nghệ này một cách bền vững và an toàn.

AI đã trải qua những giai đoạn đầy thăng trầm. Từ hội nghị Dartmouth năm 1956, nơi John McCarthy đặt nền móng cho một lĩnh vực hoàn toàn mới, đến các mùa đông AI khi niềm tin vào công nghệ này lung lay dữ dội, AI luôn là biểu tượng cho sự sáng tạo và khả năng vượt qua giới hạn của con người. Ngày nay, AI đã chứng minh tiềm năng không chỉ trong các lĩnh vực như y tế, giao thông, và giáo dục, mà còn như một công cụ thay đổi cách chúng ta sống và làm việc.

Chúng ta đang đứng trước một thời khắc lịch sử, nơi AI không chỉ định hình cuộc sống hiện tại mà còn đặt nền tảng cho tương lai. Liệu chúng ta có thể tạo ra những cỗ máy thông minh hơn chính mình mà không mất đi nhân tính? Đó là một câu hỏi không dễ trả lời, nhưng chắc chắn, câu chuyện AI sẽ tiếp tục được viết bởi chính con người – những người luôn khát khao vượt qua chính mình.