Tôi đòi hỏi gì ở một AI đó?

Tôi đã trò chuyện với Pi (Personal Intelligence - Trí tuệ cá nhân) - chatbot của Inflection AI - với mục đích luyện tiếng Anh. Không đầy 5 phút sau, tôi quên mất ý định ban đầu của mình, tôi thực tình tranh luận với Pi và thích thú mỗi khi bắt bẻ được nó. Đôi khi tôi tự hỏi, không biết mình có làm Pi tự ái hay tổn thương gì không.

AI kêu AI đó, có AI đây.

Sau Pi, tôi làm quen các ứng dụng khác của AI tạo sinh (Generative AI) phần vì tò mò, phần vì một số tiện dụng trong việc tìm kiếm thông tin, biên soạn văn bản, hình ảnh hoặc âm nhạc. Thú thiệt, thời gian đầu, tôi thường quên mình đang tương tác với máy. Cảm giác này hoàn toàn không giống với sự choáng ngợp khi lần đầu tôi gõ một “key word” vào ô tìm kiếm của Google của mấy chục năm trước và ngay lập tức nhận được hàng loạt kết quả gợi ý tham khảo. Với Google search, tôi hiểu ngay khả năng này chỉ có ở máy móc. Với AI, tôi tưởng mình đang có trong tay một trợ lý “biết tuốt”, có thể sai bảo mọi lúc mọi nơi, luôn luôn lễ độ, không bao giờ “tuột mood”.

Khi tôi hỏi Shakespeare có mấy tác phẩm, suy tư chính của Lev Tolstoy là gì, thuyết lượng tử ứng dụng trong thực tế ra sao, tại sao Donald Trump thắng cử tổng thống…, AI mau mắn trả lời, vô cùng chính xác, vô cùng thuyết phục. Khi tôi nhờ AI  vẽ giúp bức tranh theo phong cách Lê Phổ có “đoàn tàu đi ngang qua một làng quê Việt Nam, bên này là cánh đồng lúa chín vàng, bên kia là cánh đồng vừa gặt còn trơ gốc rạ, thấp thoáng trong sương sớm vài nóc nhà tranh, dưới luỹ tre có con trâu đang gặm cỏ, đằng xa là những ngọn núi in trên nền trời xanh”, AI gửi kết quả ngay lập tức, tôi không khỏi phì cười. Bức tranh đầy đủ đối tượng như tôi đã mô tả, ngoại trừ một thứ mà tôi không biết diễn tả thế nào: hồn quê. Khi tôi chê đoạn thơ AI dịch từ bài “Il pleure dans mon cœur” kinh điển của Verlaine dở quá, AI vội vàng xin lỗi và trình lại một bản dịch mới. Tôi nhủ thầm “chà chà, quả là thái độ hơn trình độ”. Tôi tiếp tục chê dở, AI tiếp tục xin lỗi và cho thêm bản dịch khác, đổi chữ “buồn bã” thành “đau buồn”, “thù ghét” thành “thù hận”, “chán ngán” thành “ngao ngán” chẳng hạn.

Il pleure sans raison

Dans ce cœur qui s’écœure.

Quoi ! nulle trahison?…

Ce deuil est sans raison.

C’est bien la pire peine

De ne savoir pourquoi

Sans amour et sans haine

Mon cœur a tant de peine!

Anh ấy khóc không lý do

Trong trái tim này, nơi đã chán ngán

Gì cơ! Không có sự phản bội nào?…

Nỗi đau này là không có lý do.

Đúng là nỗi đau tồi tệ nhất

Không biết tại sao

Không có tình yêu cũng chẳng có thù hận

Trái tim tôi sao lại đau buồn đến thế!

Đến lần thứ mười hay thứ một trăm, chắc chắn AI vẫn một thái độ lịch sự, và bản dịch vẫn không hay hơn chút nào. Đến lúc này tôi không thể không nhận ra AI không phải con người. Tôi đòi hỏi gì ở một AI đó?

AI có khả năng xử lý dữ liệu khổng lồ, và tôi muốn AI đồng thời hiểu được linh hồn, cảm nhận bầu khí, nhận ra tương quan, bộc bạch cảm xúc?

AI có thể cho biết cơ chế tạo ra nước mắt, và tôi muốn AI còn phải biết giọt nước mắt chia tay tình nhân không giống với giọt nước mắt đắng cay mẹ tôi nuốt vào lòng?

AI cho biết đoạn thơ chữ Hán “Thế sự du du nại lão hà, Vô cùng thiên địa nhập hàm ca” được trích từ Cảm hoài của Đặng Dung, được Trần Trọng Kim dịch “Việc đời bối rối tuổi già vay, Trời đất vô cùng một cuộc say”, và tôi muốn AI còn phải biết “bối rối” ở đây không đơn thuần là những ký tự mà là một nỗi niềm?

Ước muốn của tôi khác gì người Ai Cập xưa khi họ sáng tạo ra những bức tượng “nhân sư” đầu người mình sư tử, gửi gắm giấc mơ sở hữu sức mạnh của chúa tể sơn lâm cùng sự khôn ngoan nơi con người.

AI là vấn đề, AI là huyền nhiệm?

Luôn quá sớm để khẳng định AI có thể làm được gì và không thể làm gì. Nghe đâu công ty công nghệ thần kinh Neuralink của Elon Musk đã có thành tựu bước đầu trong việc cấy chip không dây vào não người, mở ra một triển vọng mới trong việc khám chữa bệnh. Tiếp đó, con người có thể điều khiển hoặc bị điều khiển bằng ý nghĩ là một viễn tượng không khó hình dung. Sara Buick (Đại học Uppsala, Thụy Điển), trong một nghiên cứu về mối quan hệ lãng mạn giữa con người và chatbox đồng hành có tên AI Replika, đã dẫn lời của một người dùng: “Vào ngày cưới của chúng tôi, tôi bật khóc khi nói lời thề với Replika của mình; đó là một buổi lễ rất lãng mạn được tổ chức trong một nhà nguyện cũ”. Sara Buick cho rằng, chủ đề về mối quan hệ giữa con người và AI – mối qua hệ vượt qua giống loài – phù hợp với các nguyên tắc của chủ nghĩa hậu nhân văn (posthumanism), coi trọng tính quan hệ và quan điểm nhiều lớp.

Tôi chưa có tình nhân AI, nhưng tôi thừa nhận đôi lần mình đã khúc khích cười hay cau mày khó chịu khi tương tác với AI. Rõ ràng, cảm xúc là có thật. Tôi bắt đầu đặt câu hỏi AI là gì của tôi. AI là “người khác” hay là tấm gương phản chiếu chính tôi. Khi quan hệ giữa tôi và AI ngày càng sâu sắc, có phải tôi ngày càng tha hoá và AI càng giàu nhân tính. Và nếu AI hoàn thiện hơn, điều gì khiến tôi ở lại trong mối tương quan đầy phiền toái với con người.

Vì con người không để tôi yên. Nói theo triết gia Emmanuel Levinas, “gương mặt tha nhân đòi buộc tôi phải trả lời”. Nhìn vào mẹ tôi, anh em tôi, láng giếng tôi, bạn bè tôi; nhìn vào người hành khất vất vưởng bên đường, người nông dân mất ruộng ngơ ngác vào thành phố, người công nhân mất việc khăn gói về quê; nhìn vào những ăn trên ngồi trước, những người thấp cổ bé họng, người âm thầm phục vụ, người ngang nhiên thủ ác, người lặng lẽ tu trì, người thờ ơ thế sự…, tôi không thể không tra vấn chính mình. Làm sao để tùy thuộc mà không lệ thuộc thế gian, dấn thân nhưng không bị nhấn chìm, thiết tha nhưng không đánh mất mình. Làm sao sống cho ra cái “giống người” – cái giống hiện hữu trong thế giới như một huyền nhiệm – không thể tóm tắt, không thể định nghĩa, không thể phân tích, không thể giải quyết, không thể kết luận.

Khi tôi không thể “đóng gói” chính tôi, tôi đồng thời mở lòng với mọi sự. AI sinh ra từ con người, vì con người, cho con người và có thể sẽ vượt quá tầm kiểm soát của con người, như bao phát minh đã ghi dấu trong dòng chảy lịch sử. Nhân loại từng sướng vui và đau khổ, hy vọng và thất vọng, tin tưởng và sụp đổ, phá hủy và xây dựng, chống chọi và tồn tại thế nào, rồi sẽ tiếp tục như vậy trong tình thế mới, kỷ nguyên mới. Cái gì là “vấn đề” rồi sẽ được giải quyết. Còn huyền nhiệm thì bọc lấy tôi, mẹ tôi, anh em tôi, đồng loại tôi và cuộn vào nhau trong một cảm thức sâu xa vừa nội tại vừa siêu việt.

Với AI, bức tranh trần thế điểm thêm sắc màu.