Hệ sinh thái số đóng gói và chia sẻ tri thức

Từ trước tới nay, nạn ăn cắp bản quyền luôn là nỗi bức xúc của cả xã hội. Dù có Luật Sở hữu trí tuệ và nhiều chế tài khác, ăn cắp bản quyền vẫn là hiện tượng phổ biến (nhẹ như bẻ khóa, dùng chùa,… nặng thì chiếm đoạt). Các ràng buộc pháp lý dường như chỉ mang tính răn đe hoặc làm căn cứ khi kiện tụng. Câu hỏi thú vị đặt ra là liệu có thể giải quyết việc này triệt để không? Câu trả lời là: CÓ. Tuy nhiên, nó chỉ khả thi trong kỷ nguyên số, trước đó thì không.

1. Giới Thiệu

Bài này chúng ta cùng làm quen với cách có thể ứng dụng công nghệ số, không chỉ để bảo vệ bản quyền sáng tạo một cách chặt chẽ mà còn mở ra cánh cửa lớn hơn: Thương mại hóa tri thức và tài sản số an toàn.

Bắt đầu từ một ví dụ. Một nghệ nhân trồng hoa phong lan nắm được những bí quyết riêng trong nghề (như cho phong lan “thở” bằng CO2 hay cung cấp dinh dưỡng dạng nano qua khí khổng theo quy trình bí mật). Người này không muốn truyền đạt những bí quyết đó cho người khác mà muốn dùng chúng để tạo nguồn thu chính đáng bằng cách cung cấp dịch vụ mà không cần phải đến tận nơi. Vậy làm thế nào?

Yêu cầu đặt ra ở đây là:

• Bí quyết chỉ chủ nhân sáng tạo mới biết, không ai có thể chiếm đoạt.
• Chủ nhân của bí quyết có thể tự kiểm tra chất lượng của bí quyết do mình tự đóng gói và cung cấp bí quyết đó từ xa dưới dạng dịch vụ. Trong ví dụ cụ thể này là “Dịch vụ chăm sóc hoa phong lan do nghệ nhân thực hiện”.
• Chủ bí quyết (tài sản tri thức) có thể chuyển nhượng, bán lại cho người khác hay cho thuê, thế chấp như một dạng tài sản hợp pháp. Người mua bí quyết trở thành chủ hợp pháp của bí quyết đó.
• Mọi việc diễn ra minh bạch và có kiểm soát, tuân thủ các quy định của pháp luật.

Làm được việc này mang lại rất nhiều lợi ích: Khuyến khích sáng tạo trong toàn xã hội khi bản quyền được bảo vệ chặt chẽ bởi công nghệ, có thể mua bán mang lại nguồn thu chính đáng cho người sáng tạo, đưa được nhiều hơn hàm lượng khoa học công nghệ vào sản xuất, tạo ra được nhiều sản phẩm, dịch vụ chất lượng cao hơn, thúc đẩy phát triển kinh tế số,…

2. Làm như thế nào?

Những nội dung cần thực hiện để đáp ứng các yêu cầu trên là: Thứ nhất: Trao vào tay những người sở hữu bí quyết (gọi chung là các chuyên gia) công cụ để tự họ có thể đóng gói tri thức của mình. Công cụ này giúp các chuyên gia biến quy trình nghiệp vụ hàm chứa các bí quyết (ví dụ quy trình chăm sóc hoa, quy trình nấu phở, quy trình châm cứu bí truyền, quy trình pha trộn  hợp chất theo công thức bí mật,…) thành quy trình số (digitalized process). Trong việc này, chỉ mình chuyên gia giao tiếp với hệ thống kỹ thuật được bảo vệ nghiêm ngặt bởi một hệ sinh thái số (xem hệ sinh thái số Vlogic, TGS), nên độ an toàn đạt gần như tuyệt đối. Thứ hai: Cung cấp cho khách hàng áp dụng quy trình số này (cá nhân hay tổ chức sử dụng dịch vụ) hệ thống kỹ thuật gồm các bộ điều khiển nhúng được cài đặt IoT OS để tự động điều khiển các IoT và actuators theo quy trình (trong ví dụ này là hệ thống chăm sóc hoa tự động). Mỗi hệ thống ứng dụng có đại diện số (d-rep) riêng khi dịch vụ được cung cấp nên bí quyết không thể sao chép. Thứ ba: Tạo ra cơ chế huấn luyện để chuyên gia có thể điều chỉnh chế độ hoạt động của hệ thống kỹ thuật dựa trên dữ liệu phản hồi từ IoT theo thời gian thực với sự trợ giúp của AI. Thứ tư: Tự động thanh toán, chia sẻ doanh thu theo thỏa thuận và cung cấp mọi dữ liệu liên quan một cách tường minh cho các bên liên quan, bao gồm cả các cơ quan chức năng (Thuế, Quản lý thị trường, Thống kê,…).

Việc phát triển một hệ thống có tất cả các tính năng trên có thể thực hiện dễ dàng khi sử dụng nền tảng Tự động hóa thích ứng thời gian thực dựa trên AI (AI adaptive realtime automation – viết tắt là ADARA, đã giới thiệu trên Thế Giới Số).

Nền tảng ADARA giúp các chuyên gia trong mọi lĩnh vực đóng gói và phân phối (thương mại hóa) tri thức của mình một cách an toàn. ADARA sẽ tự động hóa quá trình đánh giá, triển khai và tối ưu hóa tri thức, tạo ra kho tri thức ngày càng lớn phục vụ nhu cầu của xã hội. Ngoài nền tảng ADARA, cần có thêm các thành phần khác để tạo nên hệ sinh thái hoàn chỉnh là các quy tắc áp dụng (rules), nguyên tắc hoạt động (principles), các thành phần tham gia (bên cung cấp, bên sử dụng, bên hỗ trợ,…), cơ chế giám sát, bảo vệ an toàn,… trong đó, các nguyên tắc và đặc điểm hoạt động của hệ sinh thái là quan trọng nhất.

Nguyên tắc hoạt động của Hệ sinh thái đóng gói và chia sẻ tri thức

Hệ sinh thái Đóng gói và Chia sẻ tri thức hoạt động theo những nguyên tắc như sau:

• Bảo mật & bảo vệ bản quyền: Tên thương mại và nội dung mô tả gói dịch vụ được công khai trong hệ thống nhưng bí quyết của chuyên gia được bảo mật bằng công nghệ số, không ai có thể vi phạm bản quyền. 
• AI hỗ trợ đóng gói tri thức: AI giúp chuyển đổi tri thức (bí quyết riêng của chuyên gia) thành mô-đun đóng gói có thể ứng dụng tự động – đó là tài sản số của chuyên gia.
• Phân phối & thương mại hóa: Tri thức đóng gói được phân phối qua hệ thống với nguyên tắc chia sẻ doanh thu theo thỏa thuận giữa tác giả, hệ thống và các bên liên quan (nếu có) khi thương mại hóa thành công.
• Liên tục mở rộng: Khi có thêm tri thức mới, hệ thống sẽ tự động cập nhật và cải tiến để phục vụ tốt hơn.

Ngoài tri thức được đóng gói và thương mại hóa, hệ sinh thái này cũng khuyến khích, tiếp nhận và chia sẻ miễn phí những tri thức mà người cung cấp muốn đóng góp để phổ biến rộng rãi cho những ai quan tâm như kinh nghiệm thực tế, bài học STEM, quy trình trồng rau sạch,… Vì mọi tri thức đều được định danh (có ID riêng) nên ai tạo ra cũng được công nhận trong hệ sinh thái. Khi có tranh chấp, có thể truy xuất lịch sử phát minh, thời gian đóng gói, công bố, người sở hữu hay sáng tạo một cách rõ ràng.

Chia sẻ tri thức (Nguồn: ERE.net)

Trong thực tế, hệ sinh thái này hình thành qua nhiều giai đoạn, hoàn thiện dần.

Giai đoạn 1: Xây dựng và Thử nghiệm

Gồm các nội dung:

• Xây dựng nền tảng cơ bản: Phát triển giao diện đăng ký cho chuyên gia, người tham gia. Xây dựng cơ chế đánh giá tri thức. Phát triển hệ thống AI hỗ trợ đóng gói tri thức.
• Chọn nhóm chuyên gia thử nghiệm: Tiêu chuẩn tuyển chọn chuyên gia trước tiên là những người tự nguyện và ưu tiên các lĩnh vực là thế mạnh phát triển của quốc gia như nông nghiệp, y học truyền thống, ẩm thực, năng lượng,… Sau khi được chọn, các chuyên gia được hướng dẫn cách đóng gói tri thức.
• Thử nghiệm đóng gói tri thức: AI hỗ trợ chuyển đổi tri thức thành mô-đun số hóa được mã hóa. Kiểm tra tính ứng dụng và hiệu quả thực tế.
• Tích hợp hệ thống thương mại hóa: Xây dựng cơ chế phân phối tri thức (ứng dụng, API, dịch vụ số). Thiết lập mô hình chia sẻ doanh thu.

Giai đoạn 2: Mở rộng & Tối ưu

Gồm các nội dung:

• Mở rộng hệ thống đăng ký: Tích hợp quy trình tự động đánh giá tri thức. Mở rộng danh mục lĩnh vực tri thức có thể đóng gói.
• Nâng cấp AI hỗ trợ đóng gói tri thức: Cải thiện khả năng tự học của AI từ dữ liệu thực tế. Tích hợp tự động hóa thích ứng thời gian thực dựa trên AI để áp dụng tri thức linh hoạt hơn.
• Tối ưu hệ thống phân phối: Đưa tri thức đến nhiều nền tảng khác nhau. Tích hợp IoT và các thiết bị thông minh để ứng dụng tri thức trong thực tế.

Giai đoạn 3: Phát triển toàn diện

Gồm các nội dung:

• Xây dựng hệ sinh thái tri thức toàn diện: Hợp tác với các tổ chức giáo dục, y tế, nghiên cứu, phát triển cộng đồng. Tích hợp với các nền tảng AI khác để mở rộng ứng dụng.
• Cải tiến mô hình kinh doanh: Phát triển thêm các mô hình đăng ký và sử dụng tri thức. Hỗ trợ chuyên gia cập nhật tri thức liên tục.
• Tạo động lực cho phong trào học tập & đổi mới: Xây dựng cộng đồng sáng tạo tri thức. Tạo quỹ hỗ trợ nghiên cứu và phát triển tri thức mới.
• Hình thành “Kho tri thức số được đóng gói” phục vụ mọi đối tượng trong tất cả các ngành, lĩnh vực.

5. Kết luận

Ở các nước phát triển, trên 80% tổng tài sản quốc gia là tài sản trí tuệ. Tuy nhiên, chúng không phát huy được nhiều nếu không được đóng gói và chia sẻ bằng công nghệ số. Mô hình đóng gói và chia sẻ tri thức này không chỉ giúp khai thác tối đa giá trị tri thức mà còn tạo ra một nền tảng kinh tế tri thức bền vững. Với hệ sinh thái này, chúng ta có thể thay đổi cách con người tiếp cận, học hỏi và ứng dụng tri thức vào thực tế. Trong xu hướng phát triển tương lai, hệ sinh thái đóng gói và chia sẻ tri thức trở thành “bộ não” của ngành công nghiệp tự vận hành (autonomous industry – mời độc giả đón đọc trên Thế Giới Số).

Đây là mô hình khả thi và mang nhiều ý nghĩa tích cực. Vì vậy, các hiệp hội, các ngành, các địa phương, các trường đại học, viện nghiên cứu nên cổ vũ phát triển nhằm khuyến khích óc sáng tạo từ tất cả mọi người, trực tiếp phục vụ cho sự phát triển của mình. Người có sản phẩm sáng tạo chắc chắn nhận được thụ hưởng minh bạch và xứng đáng từ đóng góp của mình. Thật hấp dẫn khi từ những mảnh ghép tri thức đó hình thành nên Hệ sinh thái tri thức Việt sẵn sàng cho công cuộc phát triển đột phá và vươn mình của đất nước trong kỷ nguyên số.