Đổi mới tư duy – Thực trạng và Giải pháp

Đổi mới tư duy là chìa khóa giải quyết tất cả các bài toán dù lớn hay nhỏ.

1.Mở đầu

Nghị quyết 57 của BCT đề cập tới 3 nhiệm vụ trọng tâm trong giai đoạn phát triển hiện nay là Đổi mới, Sáng tạo và Chuyển đổi số, trong đó, Đổi mới đóng vai trò mở đường, Sáng tạo quyết định thành công và Chuyển đổi số là quá trình bản chất.

Để đổi mới đóng vai trò mở đường, nội dung quan trọng nhất khi đổi mới là gì? Câu trả lời là Đổi mới tư duy. Nói nôm na là đổi mới cách nghĩ, cách hình dung để giải quyết vấn đề. Vì nghĩ thế nào thì làm thế đó, nên nếu vẫn giữ cách nghĩ cũ thì không hình dung được cái mới, không hiểu cái mới dẫn tới không làm được cái mới.

Bài này chúng ta cùng chia sẻ về đổi mới tư duy và thử kiến giải xu hướng thực hành trên cùng một vấn đề dưới các góc độ tư duy khác nhau.

2.Các cấp độ tư duy

Lịch sử phát triển của nhân loại đúc kết 5 mức tư duy khác nhau:

• Mức 1: Tư duy bản năng (primitive thinking): là cách suy nghĩ và hành động theo bản năng, không học hay học ít cũng làm được, như lao động phổ thông chẳng hạn.
• Mức 2: Tư duy nghiệp vụ (professional thinking): là cách suy nghĩ của người được đào tạo để làm thạo một việc nào đó, có nghiệp vụ về lĩnh vực nào đó. Người có tư duy nghiệp vụ thường suy nghĩ dựa trên hiểu biết và kinh nghiệm của mình, suy nghĩ đó luôn bị chi phối bởi nghiệp vụ mà mình thông thạo. Vì thế, họ có thể làm giỏi trong việc thực hiện nghiệp vụ của mình nhưng lại không tổ chức được tốt công việc cho những người khác.
• Mức 3: Tư duy hệ thống (systematic thinking) là cách tư duy mở, nghĩ đến những khía cạnh khác nhau, các yếu tố có thể mang đến lợi ích hay cản trở để chọn phương án tốt nhất. Người có tư duy hệ thống thường có óc quan sát, tìm kiếm những cơ hội và phối hợp chúng với nhau. Vì vậy, họ có thể giao việc cho người khác, hướng dẫn người khác và luôn cân nhắc xem có thể làm tốt hơn không.
• Mức 4: Tư duy chiến lược (strategy thinking) là cách suy nghĩ bao quát, nhìn xa và rộng trong khung cảnh hiện hữu để đưa ra những quyết sách hữu dụng trong một khoảng thời gian nhất định, trung bình khoảng 5 – 10 năm. Người có tư duy chiến lược luôn biết nhìn xa hơn người khác, chỉ ra con đường dẫn đến đích có căn cứ, lập luận, cách thực hiện khi nguồn lực có hạn với thái độ quyết đoán. Tuy nhiên, họ vẫn bị ràng buộc bởi khung cảnh hiện hữu, đang có.
• Mức 5: Tư duy phương pháp luận (methodology thinking) là lối tư duy không bị ràng buộc bởi những gì đang có, nhìn thấy những hạn chế của hiện tại và khao khát tìm kiếm cái mới, đặt ra những khái niệm mới làm thay đổi cách nhìn thế giới xung quanh. Người có tư duy phương pháp luận là người đưa ra tư tưởng mới, học thuyết mới hay cách giải quyết vấn đề mới, mang lại những giá trị vượt trội. Họ là những người làm thay đổi thế giới. Trên thế giới, những vĩ nhân như Archmedes. Leonado da Vinci, Newton, Einstein, Tesla,… là những người như vậy.

Lịch sử cũng chứng minh rằng, quốc gia nào có tỷ lệ người (so với dân số) có cấp độ tư duy từ mức 3 trở lên càng cao thì quốc gia đó càng hùng mạnh (Israel là ví dụ điển hình). Người xưa gọi những người này là “nguyên khí quốc gia”. Từ hàng ngàn năm nay, các quốc có ý chí tự cường đều chú trọng phát triển nguồn “nguyên khí quốc gia” này.

Ngày nay, để đo lường cấp độ tư duy phổ quát của một quốc gia, người ta thường áp dụng một thước đo không chính thống nhưng tin cậy là “đếm” tổng số người đã nhận giải Nobel của một quốc gia và số phát minh tầm cỡ thế giới trong một năm được công bố của quốc gia đó. Chúng phản ánh trung thực về cấp độ tư duy phổ quát của quốc gia đó.

Một cách nghiêm túc và dũng cảm, chúng ta cần xác định cấp độ tư duy phổ quát của mình. Nước ta chưa có người đoạt giải Nobel và số công trình sáng tạo tầm cỡ thế giới của Việt Nam vẫn ở mức thấp hơn không ít quốc gia khác trong bảng xếp hạng hàng năm. Như thế, chúng ta cần nhanh chóng xây dựng chiến lược đổi mới tư duy, thực sự quan tâm đến phát triển lực lượng hiền tài – nguyên khí quốc gia – để phục vụ công cuộc vươn mình của dân tộc.

Vì sao cấp độ tư duy phổ quát của nước ta không cao? Những yếu tố nào ảnh hưởng hay kìm hãm sự phát triển đó ở một quốc gia có hàng ngàn năm văn hiến? 

3.Yếu tố kìm hãm

Việc xác định những yếu tố kìm hãm phát triển tư duy ở nước ta là căn cứ khoa học để xây dựng được chiến lược đổi mới tư duy phù hợp cùng các giải pháp thực hiện chiến lược đó. Dưới đây, theo chúng tôi, là những yếu tố chính.

• Thứ nhất là thiếu tự tin còn bị chế độ thực dân, phong kiến kìm chế và truyền thông phương Tây gây méo mó

Trong thời kỳ Bắc thuộc và khoảng 90 năm thực dân Pháp đô hộ, bọn thực dân, phong kiến tìm mọi cách triệt phá các nguồn lực của nước ta thông qua các chính sách ngu dân, xuyên tạc lịch sử, đồng hóa văn hóa, phổ biến nền giáo dục cấp thấp (chỉ đào tạo những người có cấp độ tư duy từ mức 2 trở xuống). Truyền thông phương Tây luôn ca ngợi những thành tựu của “mẫu quốc” và gieo vào lòng người dân thuộc địa sự tự ti, thiếu tự tin, luôn co mình, thụ động trước những vấn  đề phức tạp vì thế mà vấn đề học thuật không được chú trọng. Đau xót trước việc này, nhà phê bình văn học Hoài Thanh đã phải thốt lên “Một dân tộc không chú trọng học thuật sẽ thành dân tộc bỏ đi” (Hoài Thanh, tạp chí Sông Hương, 1936).

• Thứ hai là thiếu lý tưởng, thiếu khát vọng, cái tôi cao, hài lòng với cái đang có.

Thiếu tự tin dẫn tới thiếu lý tưởng, thiếu khát vọng. Trong thời kỳ thực dân, phong kiến, khía cạnh này biểu hiện rất rõ. Chỉ sau khi nước ta giành được độc lập vào năm 1945, xiềng xích này mới bị gỡ bỏ. Tuy nhiên, với thói quen và nhận thức đã hình thành từ cả ngàn năm, việc thay đổi không dễ dàng. Khi đã thiếu tự tin, thiếu lý tưởng, thiếu khát vọng thì tất yếu dẫn đến dễ hài lòng với cái đang có. Nhìn vào các doanh nghiệp tư nhân hiện nay, không mấy khó khăn nhận ra sự hài lòng của các chủ doanh nghiệp khi đã tích lũy được một lượng tài sản nào đó. Đa số xem thế là được rồi, hài lòng rồi, ít ai có khát vọng và động lực vươn lên cao hơn nữa.

Về “cái tôi” còn nặng nề hơn, hình ảnh phổ biến là không ít người tự xem mình là nhất, đặc biệt là khi đối diện với người “ngoại đạo”, không cùng lĩnh vực chuyên môn với mình. Cái tôi lấn lướt các hoạt động học thuật trong một khoảng thời gian dài là yếu tố kìm hãm trực tiếp năng lực sáng tạo của cả xã hội.

• Thứ ba là thiếu môi trường thuận lợi để phát triển tư duy

Từ trước đến nay, việc thiếu môi trường thuận lợi để phát triển tư duy là yếu tố “cào bằng” tư duy, kéo mức tư duy phổ quát của xã hội thấp xuống. Môi trường phát triển tư duy bao gồm 3 thành tố chính là khả năng truy cập công nghệ, phát triển các cộng đồng nghiên cứu, và vốn đầu tư. Ở nước ta, trong một thời gian dài, cả 3 thành tố này phần lớn “đóng khung” trong các tổ chức nghiên cứu (các viện, trường đại học) và các doanh nghiệp công nghệ một cách hạn hẹp, theo hướng tự phát là chính, mức cập nhật thấp và gần như không phổ cập cho đại chúng hoặc có nhưng không đáng kể.

4.Đề xuất giải pháp

a/ Dỡ bỏ rào cản

Trước tiên, cần dỡ bỏ các rào cản kìm hãm phát triển tư duy nêu trên. Những cách có thể tham khảo là:

• Xây dựng sự tự tin: Bằng nhiều cách khác nhau (trong giáo dục, trong phong trào đoàn thể, trong tuyên truyền, vườn ươm,…) tạo ra môi trường khuyến khích sự tự tin “Người ta làm được, chúng ta cũng làm được”, khuyến khích thử nghiệm ý tưởng mới, dù ban đầu có thể thất bại. Chia sẻ câu chuyện thành công để truyền cảm hứng,… Việc này nên tiến hành liên tục, không ngừng nghỉ và càng đa dạng càng tốt.
• Phá bỏ định kiến: Đưa ra ví dụ cụ thể về những thành công trong sáng tạo cái mới, cách làm mới, khuyến khích những ý tưởng đột phá, ví dụ người Việt cũng có thể sáng tạo công nghệ lõi, có thể chuyển đổi số theo cách riêng của mình,… Ở mức cao hơn là khẳng định người Việt cũng có thể tạo ra giá trị toàn cầu. Khuyến khích mọi tầng lớp xã hội tham gia, đóng góp cho sự vươn mình của dân tộc dưới mọi hình thức và cấp độ.
• Mở rộng môi trường phát triển tư duy: Cụ thể là nâng cao khả năng truy cập công nghệ, phát triển các cộng đồng nghiên cứu và tăng vốn đầu tư. Cần khuyến khích nhiều hình thức truy cập công nghệ khác nhau cho mọi đối tượng (như diễn đàn công nghệ, tạp chí công nghệ thường thức, các cuộc thi phát triển và ứng dụng công nghệ, chợ công nghệ, hệ sinh thái chia sẻ công nghệ,…). Thúc đẩy phát triển các cộng đồng nghiên cứu, không giới hạn trong tầng lớp nghiên cứu chuyên nghiệp mà mở rộng cho mọi đối tượng có đam mê và khát khao sáng tạo, bao gồm cả học sinh, công chức, người lao động. Cần thu hút vốn đầu tư cho đổi mới sáng tạo, phát triển công nghệ từ nhiều nguồn và được quản lý bằng công nghệ số để đảm bảo tính minh bạch và có thể đo lường hiệu quả nhờ ứng dụng AI.

b/ Nâng mức tư duy từ thấp lên cao

Đổi mới tư duy là đổi mới cách nghĩ của mọi tầng lớp xã hội. Vì vậy, nâng mức tư duy từ thấp lên cao là lựa chọn hợp lý, trong đó:

• Nâng mức tư duy từ mức bản năng (1) lên mức nghiệp vụ (2) sẽ chuyển dịch lao động phổ thông trong xã hội thành những người có nghề. Trong kỷ nguyên số xuất hiện hàng loạt ngành nghề mới tạo ra đủ việc làm cho hàng triệu người trong xã hội khi họ được đào tạo về nghiệp vụ và kỹ năng số.    
• Nâng mức tư duy từ mức nghiệp vụ (2) lên mức hệ thống (3): Giúp bộ máy hoạt động trơn tru hơn, các nguồn lực được sử dụng hợp lý hơn, tính hiệu quả cao hơn. Điều này đúng trong mọi lĩnh vực (quản lý nhà nước, kinh tế, xã hội,…). 
• Nâng mức tư duy từ mức hệ thống (3) và mức chiến lược 4) lên mức phương pháp luận (5): Không phải những người có mức tư duy 3 và 4 đều có thể nâng cấp lên mức 5 (tỷ lệ thành công có thể chỉ là phần trăm, thậm chí là phần ngàn hay phần chục ngàn), nhưng những đối tượng này là gần nhất. Họ cần có môi trường đặc biệt để “ươm tạo”. Trong môi trường đó có rất nhiều tài nguyên (công nghệ, vốn đầu tư, cộng đồng nghiên cứu, phương tiện, chính sách ưu đãi, hạ tầng,…) nhưng cũng có những tiêu chuẩn khắt khe, những ràng buộc chặt chẽ, những yêu cầu nghiêm khắc. Trong các đối tượng cần đổi mới tư duy, đây là nhóm quan trọng nhất mang tầm chiến lược quốc gia.   

Việc xác định ai đang có mức tư duy nào không khó vì đứng trước một vấn đề cụ thể, những người có mức tư duy khác nhau có cách nghĩ và cách giải quyết khác nhau. Nội dung tiếp theo minh họa cho nhận định này.

5.Tư duy trong thực tế

Cùng một vấn đề chống ngập, chúng ta thử quan sát những người có mức tư duy khác nhau có cách suy nghĩ và giải quyết vấn đề như thế nào.

• Tư duy mức 1 (bản năng): Bơm nước từ nơi ngập ra sông, mang chum ra đựng,… là những “sáng kiến” đã được đưa ra tại Tp HCM. Ai cũng biết rằng bơm nước ra sông thì nước lại chảy ngầm về nơi bị ngập và nếu dùng chum để đựng thì cần đến vài trăm triệu cái chum và đựng rồi thì đổ ra đâu cả triệu mét khối nước đó?  
• Tư duy mức 2 (nghiệp vụ): Xây kè, cống chống ngập. Nghe có vẻ hợp lý nhưng khó có thể xây cống chống ngập tại 18 cửa sông, kênh đào quanh Tp HCM và nếu Tp HCM chống ngập thành công thì Long An, Đồng Nai, BRVT,… sẽ ngập trắng vì nước sẽ tràn sang đó. Cuối cùng thi ngập vẫn hoàn ngập.
• Tư duy mức 3 (hệ thống): Kết hợp nhiều giải pháp: Bơm, xây kè, cống chống ngập, ngăn triều,… Kết quả cũng không khá hơn.
• Tư duy mức 4 (chiến lược): Xây đê biển Gò Công – Vũng Tàu có cửa ngăn đỉnh triều có thể đóng – mở. Đây có vẻ là một đề xuất tầm cỡ chống ngập trước khi nước tràn vào từ biển do triều cường (nguyên nhân gây ngập chính) và gắn với kế hoạch ứng phó với biến đổi khí hậu của cả vùng. Tuy nhiên, cần kiểm chứng thực tế và tính đến nhiều yếu tố khác, như sự hình thành của siêu cảng trung chuyển quốc tế ở Cần Giờ hay sự biến đổi của hệ sinh thái tự nhiên của vùng.
• Tư duy mức 5 (phương pháp luận): Cho nước xuống đất! Lượng nước có thể chứa dưới đất lớn hơn 107 lần tổng lượng nước mặt (sông suối, đầm hồ). Vì thế, có đủ chỗ chứa tất cả lượng nước dư thừa trên bề mặt (do mưa bão, lụt, triều cường gây ra) xuống lòng đất!  Đây là lối tư duy “không giống ai”, không phụ thuộc vào cái hiện hữu và thực sự khác biệt.

Hình ảnh tương tự cũng có thể quan sát trong các lĩnh vực hay đề tài khác như chống lún, chống xâm mặn, ứng phó với biến đổi khí hậu, phát triển giáo dục đào tạo, văn hóa, kinh tế, quốc phòng,… Trong bất cứ lĩnh vực nào, những người có tư duy mức 3 trở lên đều có cách giải quyết hơn hẳn những người khác.

Kết luận

Xã hội càng có nhiều người có cấp độ tư duy cao (từ cấp 3 trở lên) càng phát triển vững vàng. Những người có mức tư duy nghiệp vụ giải bài toán chuyển đổi số theo hướng tìm kiếm, học hỏi kinh nghiệm quốc tế và cố gắng ứng dụng các công nghệ trong tầm nghiệp vụ của mình để giải quyết từng vấn đề cụ thể. Những người có mức tư duy cao hơn (mức 4 và 5) không làm như vậy, họ quan sát những nút thắt về công nghệ cản trở bước chuyển từ CMCN 3 sang CMCN 4 và tìm kiếm lời giải dựa trên ý tưởng hoàn toàn mới, mang nét táo bạo, phi truyền thống nhưng khả thi và khác biệt. Suy nghĩ và tiếp cận mô hình phát triển mạng lưới sản xuất thông minh hay ngành công nghiệp tự vận hành là những ví dụ đáng tham khảo.

Sự vươn mình của quốc gia không đi theo lối truyền thống, mà theo lối khác biệt!