“Tết từ bao bận tết đề huề đi”

“Bất tri xuân dĩ quy” (không ngờ xuân đã về) có lẽ là cảm xúc của nhiều người khi đón chào năm Nhâm Dần 2022. Bởi sự dai dẳng của đại dịch Covid-19 đã làm cho thời gian như nén chặt lại, nhà nhà đóng kín cửa, đến khi tạm mở cửa ra thì xuân đã bung nở khắp nơi.

Con gái út năm nay mới 6 tuổi, sau một buổi học online, có lẽ nghe cô giáo hoặc bạn bè nói gì đó, mà “phán lại” với tôi: “Sắp tết rồi đó cha! Con nhớ tết năm rồi nhà mình đi thăm bác Lê Kinh Tài, giờ tết nữa”. Câu nói này chắc không là cá biệt, vì cảm giác chờ đợi tết có trong nhiều đứa trẻ, đặc biệt ở các vùng quê. Thậm chí, không còn chờ đợi, tết sẽ không còn đủ đầy ý nghĩa của nó. Nhưng năm nay tết có vẻ đến bất ngờ quá, do ít người phải chờ đợi, nên cũng mất khá nhiều phần háo hức.

Trước khi đại dịch tái bùng phát, định chọn ra 12 bức tranh chủ đề Tết thú vị để hầu cùng độc giả của tạp chí, nhưng xem chưa hết một lượt thì Tết đã về. Có lúc thời gian thật quái lạ như vậy, tưởng rảnh rỗi thì sẽ làm được việc này việc kia, mà không kịp.

Xem lại 10 tranh Đông Hồ thường được chọn treo dịp tết, thấy các bức như Lễ trí, Nhân nghĩa, Vinh hoa, Phú quý… thường vẽ với chủ thể chính là con nít, gọi chung là tranh tứ quý. Ví dụ như bức Nhân nghĩa, vẽ đứa bé ôm con cóc, dân gian gọi là Trai tài ôm cóc tía, thường được treo đối xứng với bức Gái sắc ôm rùa xanh, tức là bức Lễ trí. Trong quan niệm theo tinh thần Trung Quốc, cóc là biểu tượng của sự giàu có, cầu mong vương giả, nhưng với người Việt xưa, cóc là biểu tượng của nền tảng thời tiết, nhân nghĩa, công bằng, được chạm khắc trên thạp đồng Đào Thịnh, trống đồng Đông Sơn, trên vì kèo ở những ngôi chùa cổ… Nhìn ở khía cạnh này mới thấy bức tranh giản dị trên giấy dó của Đông Hồ thanh tao hơn con thiềm thừ ngậm đồng bạc đến mấy lần. Mùa xuân là khởi đầu của một năm, trẻ em là khởi đầu của đời người, nên tranh tết mà vẽ trẻ em thì cũng chính là vẽ một mong cầu vui khỏe, hanh thông.

Hoặc như bức Thất đồng của tranh Hàng Trống, vẽ bảy đứa trẻ đang vui vẻ hái đào dịp đầu xuân. Trong tâm thức người Việt, số 7 tượng trưng cho sự nổi trội, sự khởi đầu, sự may mắn, có thể thấy qua các câu như “Ba hồn, bảy vía”, “Ba chìm, bảy nổi, chín lênh đênh”. Phổ quát trên thế giới, đây cũng là con số tượng trưng cho không gian, như khái niệm 7 vòng tròn vũ trụ; cho thời gian, như khái niệm 7 ngày trong tuần; cho sự khởi đầu căn bản, như 7 nốt nhạc…

Ngày xưa, với nhiều gia đình ở Bắc bộ, thường treo tranh dân gian về con giáp trong dịp tết, năm nào ưu tiên con nấy. Nhưng có một biệt lệ, dù tết năm nào thì cũng có tranh Ngũ hổ, vì tính chất tâm linh và uy quyền của nó. Về tranh này, cách vẽ của Hàng Trống có hơi khác một với Đông Hồ một chút, chủ yếu ở việc thiết đặt vị trí của 4 con hổ nhỏ – vài ý kiến cho rằng đây là 4 hổ con – quanh hổ mẹ ở chính giữa. Hổ mẹ có màu vàng chủ đạo, tượng trưng cho hành thổ, cho đất mẹ; 4 hổ nhỏ có màu chủ đạo là đen, trắng, đỏ, xanh, tượng trưng cho kim, thủy, hỏa, mộc. Vị trí tương sinh hoặc tương khắc của hai cặp hổ trắng-xanh và đỏ-đen làm nên sự khác biệt về bố cục giữa tranh Hàng Trống và Đông Hồ, dẫn đến sự tranh luận lâu nay về quan niệm ngũ hành. Tuy nhiên có một điều ít nơi bào nói, đó là dù kim, thủy, hỏa, mộc ở vị trí nào, thì thổ vẫn là trung tâm, quan hệ hữu cơ và điều phối tất cả. Vì vậy mà, vượt lên trên mức trấn yểm, tranh Ngũ hổ còn mang tính tượng trưng cho đất mẹ, cho gia đình, cho mùa xuân, dù đầy uy quyền mà vẫn vui sống, nhẹ nhàng.

Dù từ năm 1938 sống tại Pháp, nhưng với họa sĩ Mai Trung Thứ (1906-1980) thì tết nên có một cành đào Nhật Tân, một hộp mức hạt sen và một tập thơ để ngẫm ngợi. Bên Pháp khác mùa, khó kiếm đào, nên ông bố cục tranh như một cửa sổ, nơi nhìn về dãy núi Voi ở Hải Phòng. Núi này nằm giáp ranh giữa hai xã Trường Thành và An Tiến, thuộc huyện An Lão, cách trung tâm thành phố Hải phòng chừng 20km. Quê cha đất mẹ của Mai Trung Thứ thì ở huyện An Dương, cách An Lão hơn 14km, ngày nay nối nhau bằng Quốc lộ 10. Ký ức trên đường về quê cũ, xa xa thấp thoáng dãy núi Voi, đã đi theo Mai Trung Thứ suốt cả cuộc đời. Rất tiếc, khi bức này lên sàn đấu giá Sotheby’s Hong Kong, họ lại ghi tên là Fleurs de pommier Japonais (tạm dịch: Hoa táo Nhật Bản), làm mất hẳn không khí Bắc bộ và quan niệm về mùa xuân của họa sĩ.

Còn với họa sĩ Nguyễn Văn Phương (1930-2006), để lưu giữ ngày tết và hương vị quê hương dài lâu nhất có thể, ông thường ưu tiên vẽ sắc xuân và lễ hội khắp mọi miền, dù bức tranh ra đời ở bất kể mùa nào. Một ví dụ, như bức Bài chúc tết thầy, rõ ràng là quang cảnh chúc thọ ở Bắc bộ, với cảnh trang trí đặc trưng, con cháu áo quần tươm tất. Ba đứa cháu đứng phía trước, biểu tượng cho mùa xuân của gia đình, với sự truyền lưu đời đời. Còn bức Chợ hoa tết được vẽ năm 1994, khi chợ hoa tết đường Nguyễn Huệ kết thúc sứ mệnh của nó, ông như muốn lưu lại vĩnh viễn một không khí xuân của Sài Gòn. Những bức tiêu biểu khác về không khí tết của Nguyễn Văn Phương có thể như Mùa xuân hồ Gươm, Chợ tết, Mùa xuân Văn Miếu, Đường hoa đào, Màu xuân hoài cảm, Hoa xuân, Cung đàn xuân, Bài thơ mùa xuân, Hái lộc đầu xuân, Hội Lim, Nhập thiên thai, Lễ hội đền Hùng, Thuyền hoa, Trẩy hội chùa Hương, Phiên chợ miền cao…

Trong cái tết bất ngờ thời đại dịch Covid-19, đọc lại mấy câu thơ của thi sĩ Bùi Giáng (1926-1998), thấy ông vẽ nên cái đi về của mùa xuân thật tài tình. “Đã qua đã tới đã về/ Tết từ bao bận tết đề huề đi/ Đi về đi ở đi đi/ Đi là đi biệt từ khi chưa về”.